KOLAY YAY YAPIM TEKNİĞİ

KOLAY YAY YAPIM TEKNİĞİ

Dünya üzerinde binlerce yıldır yay yapılmakta ve kullanılmaktadır. Bilinen yayların hepsinin yapımını anlatmak bu aşamada beni aşar. Bu yazıda tek parça tahtadan yapılan (internette aramak isterseniz: self bow), İngiliz uzun yayı (long bow) ve Amerikan yerlilerinin yassı yayının (flat bow) nasıl yapıldığını anlatmaya çalışayım.

Bu tip yaylar için birçok ağaç türü kullanılabilirse de birinci sırada gelenler uzun yay için "porsuk ağacı" (yew), yassı yay için "osage orange"dır (Amerika'da bulunan bir ağaç türü, bildiğim kadarıyla Türkiye'de yetişmiyor). Kara ağaç,akça ağaç ve dişbudak ağacı ikinci sırada gelir (Türk yayı yapımında akça ağaç bir numaradır) . Ayrıca ceviz, ardıç,yabani fındık, akasya, kiraz ve başka birçok ağaçtan da yay yapılabilir. İyi bir yay yapmak için bir ağaç dalı veya genç bir sürgün değil 10-20cmlik bir kütük gereklidir. Daha ince bir ağaçtan yapacağınız yay kısa sürede deforme olur, çok kalın bir ağaçla işe başlarsanız da çok fazla malzeme ziyan olur. Çünkü elinizdeki kütüğü elma dilimler gibi dilimlemeniz gerklidir (bkz. şekil 1). 4 ila 6 cm genişlikteki bir dilimin kabuğu soyulduktan sonra dıştan 3-4cm'lik bölümü (bazı ağaç tiplerinde dış katmanların da bir bölümünün yontulması gerekir,yazının devamında değinilecek) yay yapımı için kullanılır.Kütüğün boyu yapacağınız yayın tipine göre 160-200cm arasında olmalıdır. Bu boyda malzeme bulamazsanız yayı iki parça olarak da yapabilirsiniz (yazının devamında değinilecek). İdeali kütüğü balyoz ve kama kullanarak yarmaktır. Bu şekilde liflerin kütüğün bir ucundan bir ucundan bir ucuna nasıl uzandığını görebilirsiniz. Yayı liflerin yapısına göre şekillendirmeniz gerekir. Liflerin boydan boya akışını kesecek olursanız (bkz. şekil 2a), bir süre sonra lifler birbirinden ayrılır ve yay kırılır. Lifler bir uçta bir uca helezon şeklinde uzanıyor olabilir veya büyük bir budağın etrafından geçerken yanlara deplase olmuş olabilir (bkz. şekil 2b).Bu durumda ya eğri bir yayı kabullenir ya da eğri olan dilimleri hiç kullanmazsınız . Zaten siz dıştan düzgün görünecek şekilde yontsanızda yay liflerin akışına göre çalışır. Eğer kütüğü hızarla biçtirmek zorundaysanız ihtiyacınız olanın iki katı genişlikte (8-10cm) biçtirebilir, sonradan lifleri takip ederek yontabilirsiniz.

Bu şekilde hazırlanan parçalar (bow staff) iki ucu vernik veya bal mumuyla kaplandıktan sonra 1-2 yıl kurumaya bırakılır. Uçları mühürlemek kuruma sırasında oluşacak çatlamayı azaltmaya yarar. Bu kadar bekleyemem diyorsanız kerestecilerden malzeme alıp direkt kullanabilrsiniz. Bu durumda da fırınlanmıştan ziyade kendi halinde kurutulmuş malzemeyi tercih edin. Fırınlanmış ağaç yay yapımı için çok kuru olabilir. Kütük bulamazsanız da lif yapısı uygun düz kesilmiş (kereste güzel görünsün diye genellikle çapraz kesilir, bu şekilde kesilmiş ağaçtan kesinlikle uzak durun) öz odun kalasından iki yay çıkarabilirsiniz. Öz odun kalasını iki ucundaki halkalara bakarak anlayabilirsiniz (Bkz şekil 3)Elinize uygun malzeme geçirebilirseniz yayı yontarken dikkat etmeniz gereken en önemli husus hedefe bakan yüzeyin (back of the bow) tek bir büyüme halkasından olmasıdır. Sorun çıkma ihtimali en fazla olan aşama bu olduğu için önce işe bu yüzü hazırlamakla başlayın. Kullanacağınız ağaç iki farklı renk tahtadan oluşuyorsa (Porsuk ağacı öz odunu koyu renk olan ağaçlar) yayın dış 1/3'ü açık renk, içte kalan (ok atarken size bakan taraf) 2/3'ü koyu renk halkalardan olmalıdır. Bunu sağlayabilmek için açık renk halkaların bir bölümü yontulup atılır. Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta vardır. Açık renk dış halkalar da oluştuğu mevsime göre iki farklı tondadır. Bunlardan koyu renk olan bir tanesi seçilmeli ve bu halkaya zarar vermeden üzerindeki halkalar çıkarılmalıdır (bkz şekil 4).Eğer beyaz odunlu bir ağaç kullanacaksanız (dişbudak gibi) kabuğunu soymanız yeterlidir. Her iki durumda da budakların etrafından heçen lflerin deplasmanına dikkat edin. Düzgün olsun diye budakları yüzeyle sıfırlamayın. Ayrıca bitmiş yayın tam kenarında budak bırakmayın. Yayın üzerinde budak kalması zorunluysa bir santimdan küçük ve ortaya yakın olmalı, böylece etrafından geçen lifler yayın bütünlüğünü sağlayabilir.Yayın dış yüzeyi hazır olunca kurşun kalem veya tebeşirle yayın orta hattını belirleyin. Orta hattı belirlerken de liflerin akışını takip etmeyi unutmayın. Lifler dümdüz ilerlemiyorsa orta hat da dümdüz ilerlemeyecektir. Sonra bu çizginin orta noktasını belirleyin. Orta noktanın 2,5cm üstünü ve 7,5cm altını işaretleyin. Arada kalan 10cm'lik bölüm yayın tutamağı olacak. Bu bölüm hiç esnemeyecek veya çok az esneyecek (bazı uzun yaylarda) şekilde yapılır. Yayın iki kolunu (limbs of the bow) yapmak istediğiniz boya göre orta noktadan eşit uzaklıkta işaretleyin.160 cm'lik bir okçu yaklaşık 180cm'lik uzun yay kullanır (okçu uzadıkça yay da uzar), yassı yayların boyu 140-170cm arasında olur ama bu aşamada yayı malzemeniz elverdiğince uzun tutun, bitmiş yay çok zayıf kalırsa kısaltarak güçlendirebilirsiniz. Dikkat ettiyseniz yayın tutamağın altında kalan bölümü üstünde kalan bölümünden 5cm kısa kaldı. Bu durum yayın alt kolunun daha sert yapılmasıyla telafi edilir. Ayrıca gekeneksel yayların bu tiplerinde ok elinizin üzerinden atıldığı için okun ucu merkezden biraz yukarıda kalır (arkası ise kirişin merkezine oturtulur) bu da dengesizliğin düzeltilmesine katkıda bulunur. Artık yayın şeklini orta hatta göre simetrik olacak şekilde işaretleyebilirsiniz. Bu ilk işaretleme yayın şeklini ortaya çıkarmak içindir. Yayı belirli bir ağaçta belirli sertliği oluşturacak tablolara göre milimetrik olarak işaretleyebilirsiniz ama her ağaç türüne göre hazır tablolar bulamazsanız. Uygun ağaç türünü bulsanız da istediğiniz boy ve sertliği bulamazsınız. Bence kaba iş bittikten sonra sertliğini ayarlamak için yavaş yavaş incelterek ara sıra sertliğini denemek daha pratiktir. Uzun yay için tutma yerinden uçlara doğru düzenli olarak 1,5cm'e inceltin. Yassı yay için tutma yerinden sonraki 7,5cm içinde 4cm'e, sonraki 5 cm'de 4,5cm'e çıkın, yay kolunun ortasına kadar bu genişliği koruyun, sonra uçlara kadar 2,5cm'e indirin. Tutma yeri uzun yayda 2,5-3,5 cm çapında, yassı yayda 2,5cm * 3-3,5cm ebatlarında olur. Tutma yerine modern yaylardaki gibi ergonomik girinti çıkıntılar yapmak istiyorsanız bunun için de ayrıca pay bırakmalısınız. Unutmayın ki bu girintiler yayın iç ve yan kısımlarıyla sınırlı olmalıdır, yayın dış yüzüne bıçak değdirmeyin. Geleneksel yaylarda bu bölüme sadece bir parça kumaş veya deri sarılır.Kalınlık yassı yayda ilk 7,5cm içinde hızla 2,5cm'e, sonraki 10cm'de 2cm'e iner, yay kolunun ortasına kadar bu kalınlık korunur, sonra uçlara kadar tedricen 1cm'e iner. Uzun yayda tutma yerinden uçlara doğru düzenli olarak 1,5cm' iner. Buraya kadarki işlemi çift saplı marangoz bıçağıyla veya hata yapmayacağınıza güveniyorsanız keserle yapabilirsiniz. Kaba işi bittnce bir tahta rendesini mümkün olduğunca ince ayarlayıp yayı bükülmeye başlayıncaya kadar yanlardan ve iç yüzeyinden yavaş yavaş traşlayın. Uzun yayda karakteristik kesit profilini oluşturan sırt hattına özen gösterin (bkz şekil 5). Yay bükülmeye başlayınca iki ucuna 4mm'lik yuvarlak kesitli bir eye ile kiriş oluklarını açın. Kiriş oluklarını yayın yan yüzlerine açın ve iç yüzünde birleştirin, dış yüzeye kesinlikle dokunmayın. Bunlar yayın ayarı (tillering) için takılacak ilk kirişi tutmak içindir. Bu kiriş yayı bükmeden takabileceğiniz kadar uzun olur. Eğer yeterli uzunlukta malzeme bulamadıysanız buraya kadar olan işlemler yaklaşık aynıdır. Tek fark, iki parçalı yapıyorsanız yayın her iki tarafında da bir orta nokta işaretler, sonra üst koldaki orta noktanın altında 5cm daha pay bırakırsınız. İki parçayı birleştirebilmek için üst koldaki bu 5cm'lik payı "V" şekilnde yontun, alt kolda da orta noktadan içeri doğru 5cm'lik "V" şeklinde bir parçayı kıl testere ile kesip çıkarın (şekil 6'da geçme yandan gösterilmiştir).Geçme mükemmel olana kadar iki ucu eğe ve zımpara ile düzeltin. Tutamağın kesit profiline uyan ve birbirinin içine geçebilen iki tane 10cm'lik pirinç veya paslanmaz çelik boru bulun. Bunlardan içte kalacak olanı 7,5 ve 2,5cm'lik iki parçaya ayırın. 7,5cm'lik parçayı yayın alt bölümüne, 2,5cm'lik parçayı üst bölümüne tutamağı oluşturacak şekilde sıkıca yerleştirin. Dış kılıfı oluşturacak boruyu da alttaki parçanın üzerine geçirin. Çivi veya perçin ile her iki taraftaki boruyu tutamağa sabitleyin, çivileri yüzeyle aynı seviyeye gelene kadar zımparalayın.Artık son aşamaya geçebilirsiniz. Bu işlemin iki amacı vardır birincisi yayın boylu boyunca çalışmasını sağlamak, ikincisi de yazının başında değinildiği gibi daha kısa olan alt kolun üst koldan biraz dah sert olmasını sağlamaktır. Bu aşamada bir yay terazisine (tillering stick) ihtiyacınız olacak (bkz. şekil 7). Yaklaşık 90cm'lik bir tahta parçası bulun. Üzerini 5cm'de bir işaretleyin. İlk işaretin üzerine 3cm arayla üç büyük çivi çakın. Yayın tutamağını bu desteğe yerleştirin. Sonraki her işaretin üzerine de küçük bir çivi çakın. Yayın kirişini ilk çiviye yerleştirin, yayın kollarının nasıl büküldüğüne bakın. Düzgün bükülmüyorsa bükülmeyen alanları biraz inceltin. Sadece tahta törpüsüyle çalışın ve yavaş olun, bir yerden fazla malzeme alırsanız yayı boylu boyunca inceltmeniz gerekir. Düzgün bükülüyorsa kirişi bir sonraki çiviye alıp işlemi tekrarlayın. Yay kendi çekme mesafenize ulaşana kadar bu işlemi sürdürün. Çekme mesafesi (draw length) yayı tutan elinizle oku kilitlediğiniz nokta arasındaki mesafedir, kişiden kişiye değişir. Piyasada satlılan yayların gücü (draw weight), genellikle 28inch'de (71cm)- X pound (0,453kg) kuvvet olarak verilir. İşiniz bittiğinde yayın sertliğini kontrol edin (rakam istiyorsanız bir dinamometreyle ölçebilirsiniz. istediğinizden biraz sert olduysa ama çekebiliyorsanız inceltmek için acele etmeyin. Birkaç düzine atıştan sonra biraz yumuşar. Şimdilik törpü izlerini zımparalayın ve kirişin boyunu yaydan 10cm kısa olacak şekilde ayarlayın . Asıl kirişin boyunu ve kiriş oluklarının açısını belirlemek için kısaltılmış kirişle yayı kurun. Otostopçu işareti gibi yumruğunuzu kapatıp başparmağınızı kaldırın (bu ölçüye "fistmele" denir). Elinizi bu şekilde tutamağın üzerine koyun, kiriş başparmağınızın ucuna gelmeli. Kirişin boyunu buna göre ayarlayın. Yay bu şekilde bükülmüşken asıl kiriş oluklarının hangi açıda açılması gerektiğini görebilirsiniz. Yay kuruluyken kirişin kiriş oluklarının kenarlarına sürtünmemesi gerekir.Asıl kirişi takıp birkaç saat çalıştıktan sonra yayı inceltmek veya cilalamak konusunda karar size kalmış. Ayrıca uçlarından kısaltarak biraz sertleştirmek de mükündür (yay ne kısaysa o kadar çabuk deforme olur). Geleneksel (dolayısıyla toluen ihtiva etmeyen) bir cila kullanmak istiyorsanız balmumu, keten yağı veya keten yağı gomalak karışımı kullanabilirsiniz.

-

- Aşağıdaki siteleri incelerseniz görsel olarakta bilgi sahibi olabilirsiniz.

-

- Daha detaylı yay yapımı bilgileri : - http://turkish-archery.blogspot.com/

- Yay ve Ok Yapımı Görüntüleri : - http://ok-yay-hedef.blogspot.com/2007/09/bow-buddies.html